“Шарвилидин” суварин тарихдикай Эпосдин руьгь

“Шарвили” эпос ктабрин культурадин гуьтIуь сергьятрай гьикI экъечIайди я ва халкьди и эпосдин сувар гегьеншдиз къейд авунин чарасузвал гьикI арадал атайди я? И суалдиз жавабни эпосдай вичяй, мадни тайиндаказ лагьайтIа, Шарвилидин весидай жагъуриз жеда. Ада, багъри халкьдихъ элкъвена, агъадихъ галай келимаяр лагьана: Куьн алахъа инсанрин РикIер даим шад ийиз.

Куьн алахъа эллерин Рекьер вири сад ийиз. Лазим хьайи юкъуз зун Гьазур я куь къуллугъдал. Дарда гьатай береда Жеда халкьдин буйругъдал. Халкьдин фикир сад хьурай, РикIин мурад фад жеда. Маса чара амач квез, Сад хьайитIа, шад жеда! Дарда гьатай чIавуз заз Пуд сеферда гьарайрай. Шарвили, фад агакьа! - Лагьана зи суракьрай! Гила ХХ асирдин 90-йисар рикIел хкин, а чIавуз зурба уьлкве (СССР) терг хьана, халкьарин арада лагьайтIа, халисан дявеяр башламиш хьана. Им, са шакни алачиз, Шарвилидин весида лугьузвай хьтин виридалайни четин макъам тир, халкьдини адаз пуд гъилера куьмекдиз эверна. Шарвилидин тIвар халкь сад-садав агуддай лишандиз - садвилин и фикир халкьдивай вичин къудрат ва хъсан уьмуьрдихъ ялунин барадай вичин къастар къалуриз жедай зурба сувариз элкъвена. Гьа икI, сувар вич-вичиз дигмиш хьана. Инал зун суварин кар алай ярж гьихьтинди хьун лазим ятIа, гьадан патахъай профессор Агьед Гьажимурадович Агъаевахъ галаз (рагьмет хьурай вичиз) чна яргъалди авур суьгьбетар рикIел хкуниз мажбур я. 1999-йисан гатуз Дагъустанда дяве башламиш хьана, Россиядин Армиядиз куьмек яз чка-чкада гуьгьуьллубурун дестеяр арадал атана, халкьди вич кьегьалвал ийиз гьазур тирди къалурна. И шартIара чун руьгьламишдай хьтин са фикирдал атана. Саналди веревирдер авурдалай гуьгъуьниз а фикир чна агъадихъ галай келимайралди раижна: “Эпосдин игитвилелай - гьакъикъи игитвилел!”. Гьа и лишандик кваз лезгийрин игитвилин “Шарвили” эпосдин сад лагьай сувар 1999-йисуз кьиле фин лазим тир. Гьайиф хьи, Ботлих райондин гуьгъуьналлаз женгинин гьерекатар Къарамахидин зонада, Новолак райондани башламиш хьана. Ихьтин шартIара суварар кьиле тухудай мумкинвал амукьнач, амма икI ятIани, дарда гьатай арада, Шарвилиди лагьайвал, душмандал анжах виридан къуватар агудна гъалибвал къазанмишиз жедайди, чи алатай несилри женгера чпел баркалла гъайиди рикIел хуьналди, “эпосдин игитвилелай - гьакъикъи игитвилел” фин лазим тирди армиядини халкьди кардалди къалурна. И дяведа дагъустанвийрин жергедай Шарвилидиз ухшар ксар, Ватан хуьз гьазур халисан кьегьалар майдандиз экъечIна. Абур Россиядин Игитвилин чIехи тIварцIиз лайихлу хьана. Лезгийрин жергедай лагьайтIа, Азербайжандин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьайи кьегьаларни акъатна. Аквазвайвал, сувар кьиле тухунин фикир гъавурда акьадай ва тIебии жуьреда дигмиш хьана. А суварин яржни гьакьан дережада тIебииди тир. 1999-йисуз сифте яз “Шарвили” эпосдин къанунламишнавай тамам текст лезги чIалалди чапдай акъудна, 2000-йисуз лагьайтIа, эпосдин сифтегьан вад риваят, суварихъ галаз алакъалу авуна, иердаказ дуьзмишнавай кьилдин ктаб яз басма авуна. “Шарвили” эпосдин сувар сифте яз 2000-йисан июндин эхиримжи киш юкъуз Ахцегьрин хуьре, Россиядин Федерациядин хейлин регионрай ва шегьеррай атанвай мугьманрин иштираквални аваз, кьиле фена. Ахцегьрин жемятдиз вичин гзаф асиррин тарихда хуьре икьван кьадар инсанар санал кIватI хьана акурди тушир. Гьа чIавуз сувар гьар йисуз тухунин патахъай халкьдин мурадни раижнай. Гьакъикъатдани, ам гьар йисуз кьиле тухузвай сувариз элкъвенва. И мярекатдиз талукь репортаж федеральный каналрай къалурна. Вири и крари “Шарвили” эпосдин сувар обществоди дуьзгуьндаказ кьабулнавайдан патахъай шагьидвална, гуьгъуьнлай ам Дагъустанда къейдзавай лишанлу вакъиайрин ва суваррин официальный сиягьдик кутуна. Сувариз гьазурвал акунин ва ам кьиле тухунин месэлайрал машгъул хьайи Тешкиллувилин комитетдин членри гъиле кьур кар алай месэлаяр, гьа гьисабдай суварин лишанар (гимн, эмблема, значок, “Шарвили” премиядин лауреатвилин диплом) гилани къуватда амазма. II Суварилай суваралди Тешкиллувилин комитетдин составдик дегишвилер акатиз хьана, амма и мярекатдин кьилин спонсор Имам Музамудинович Яралиев гьа сифтедилай Тешкиллувилин комитетдин председателвиле тайинарна, къени ам гьа и комитетдин кьиле акъвазнава. Адан куьмекдалди 2008-йисуз сифте яз эпосдин тамам текст - Р.З.Ризванова урус чIалаз таржума авунвай текст - кьилдин ктаб чапдай акъудна. Идалайни гъейри, гьа йисуз лезги чIалал эпосдин сувариз талукь материалрин кIватIал акъудна. Тешкиллувилин комитетдин гьамишалугъ член тир кьвед лагьай кас яз Сафидин Мурсалован тIвар кьаз жеда. Ада хейлин йисара Ахцегь райондиз регьбервал гана, эпосдин суварин мярекатар ина кьиле тухуз хьана, аквар гьаларай, гележегдани гьакI жеда. Малум тирвал, чIехи серенжемриз гьазурвал акунал ва абур кьиле тухунал машгъул тир Тешкиллувилин комитет еке четинвилерал расалмиш жезвайди я. Дагъустанда общественно-политический гьалар агъурбур хьунихъ галаз алакъалу яз ам мадни кIевера гьатна, гьикI лагьайтIа сувар кьиле тухудай чIавуз инсанрин хатасузвал таъминарунин месэлаярни хцидаказ вилик акъвазнавай. Сувар кьиле тухудай чIавуз бажарагъ авай жегьилар неинки раижзавай, гьакIни абуруз вири жуьрейрин галайвилер ийизвай. Мисал яз, вичи гележегда операдин гьуьндуьр дережадин сегьнеяр вичиз “муьтIуьгъардай” манидар Селим Аллагьяров гьа ихьтин акьалтIай бажарагълу жегьилрикай сад я. Дагъустандин эстрадада гила тIвар-ван акъатнавай са бязи артистарни “Шарвили” эпосдин суварин сегьнейрилай чпин алакьунар къалурай чIавуз машгьур хьайиди я. И кар фикирда кьуна, Тешкиллувилин комитетдин членар яз хьайи вири ксарин тIварцIихъ разивилин келимаяр лугьун кутугнава. Абуру тухвай кIвалах бада фенач, ада вичин нетижаяр гана. Тешкиллувилин комитетдин составдик дегишвилер кутунихъ вичин себебар авай: нубатдин гьар са сувар адалай виликандалай иллаки рикIел аламукьдай краралди тафаватлу хьун герек тир. Тешкиллувилин комитетди суварин умуми сценарий туькIуьрунин жуьреба-жуьре къайдаяр ишлемишна. Милли парталар алаз къекъуьнар, районрин майданар, чкадин устIаррин гъиликай хкатнавай шейэрин выставкаяр, Кьиблепатан Дагъустандин районрин иштираквал аваз чIехи концертар, пешекар устадрин концертар ва маса серенжемар тешкилна, Бакудай ва Азербайжан Республикадин са бязи районрай махсусдаказ теклифзавай лезги устадри чпин алакьунралди суварин мярекатар мадни гурлу авуна. Суварик Россиядин Федерациядин са жерге регионра яшамиш жезвай устадарни хквезвай. Са кьвед-пуд сеферда, пешекар манидарри халкьдин куьгьне манияр лугьуналди, эпосдихъ галаз алакъалу сюжетар сегьнеламишна. Алай вахтунда Лезгийрин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай государстводин муздрамтеатрдин мумкинвилерикайни гегьеншдаказ менфят къачузва. Тайин вахт арадай фейила, Тешкиллувилин комитетдин кIвалахдин мягькем са къайда арадал атанвайди ашкара жезва. III Вири и крарикай за вучиз суьгьбет авурди я лагьайтIа, эхиримжи вахтара и сувари руьгь са акьван дири-цицIи ийизвач, суварин мярекатар гьа са жуьреда кьиле физва, виле акьадай хьтин цIийивилер авач лугьудай хьтин ванер-сесерни галукьзава япарихъ... - И дуьньядал вири терефрихъай пайгар са затIни алайди туш эхир; инсандикай рахун хьайитIани, гьамни гьар са жигьетдай пайгарди туш, вучиз лагьайтIа ам азарри бизарзава, кьуьзуь жезва ва эхирни и дуьньядилай физва. Кьилди закай рахайтIа, заз виридалайни тамам пайгарвал юзун-гьерекатдихъ галаз алакъалу ийиз кIанзава, вучиз лагьайтIа гьерекат гуьзел я ва ам вичел гьейранвал авуниз лайихлуни я. И кар “Шарвили” эпосдин суваризни талукь я. Гьелбетда, 2000-йисуз сифте яз кьиле фейи суварихъ галаз гуьгъуьнлай хьайи амай суварар, чпин чIехивилел, таъсирлувилел гьалтайла, гекъигиз жедач. Амма а суварикай гьар садахъ вичин кьетIенвилер, фикир желбдай терефар ава. Инал тайиндаказ лугьун, Тешкиллувилин комитетдин кIвалахда еке ягъалмишвилериз рехъ ганач, гьа са вахтунда адан кIвалахдик са кьадар цIийивилер кухтунин чарасузвални арадал атанва. Зун инал, а цIийивилер гьихьтинбур хьун лазим ятIа, адан патахъай лугьуз чалишмиш жеда. Сифте нубатда заз инал Испанияда яшамиш жезвай халкь тир каталонвийрихъ авай милли суварикай са шумуд келима лугьуз кIанзава. Уьлкве фашистрин диктатор Франкоди идара ийизвай йисара каталонвияр чпин милли вири лишанрикай, гьатта дидед чIалал рахадай ихтиярдикайни кваз, магьрумнавай. Ихьтин къадагъади гьихьтин чкадал гъана лагьайтIа, каталонвийри чпин жергеяр лап кIевелай тупламишна, чпин накьвар цуьк акъудзавай ерийриз элкъуьрна, чпин чIал ва литература кIевелай вилик тухвана. Нетижада абур дуьньядин дережадиз хкаж хьана, политикадин жигьетдай абур акьван гьуьндуьрдиз акъатна хьи, каталонвияр ва Каталония галачиз къе Испания вич фикирдиз гъиз хьунни мумкин туш. Гаф кватай чкадал лугьун, Испания вични гзаф миллетрин векилрикай ибарат государство я. Каталониядин халкьди вичин меденият кIвачел ахкьалдарунин, вич руьгьдинни ахлакьдин жигьетдай цIийи хъувунин кIвалах квелай гатIунна лагьайтIа, ам халкьдин милли куьгьне суварар кIвачел ахкьалдарунив ва цIийи суварар арадал гъунив эгечIна. Абурун жергеда Цуькверин къугъунрин суварни ава. И сувар кьиле тухузвай чIавуз адан иштиракчийри патарив гвайбуруз адет хьанвай пуд темадай - Ватандиз, муьгьуьббатдиз ва имандиз талукь темайрай - чпи теснифнавай шииррихъ яб акалун теклифзавай. Гьар йисуз, гьа са юкъуз кьиле тухузвай Цуькверин къугъунри каталонвияр милли меденият, эдебият ва чIал арада аваз цIийи уьмуьрдихъ ялунал желбна. Каталонвийрихъ эпосдин сувар авач, амма чпин макьсаддин деринвилел гьалтайла, абурун Цуькверин къугъунар “Шарвили” эпосдин сувариз лап мукьва я. Каталонвийри Ватандиз, муьгьуьббатдиз ва имандиз талукьарнавай цIийи-цIийи шиирар туькIуьрзава. “Шарвили” эпосда и ерияр акьван инанмишардай тегьерда, акьван рикIин сидкьидай ашкара авунва хьи, эпосдин чIалар гьикьван тикрарайтIани, ам зайиф жезвач, идаз къаншар яз, ам къвердавай гзаф фикир желбдайди жезва. Инал дуьньядин маса халкьарин культурайрай тир талукь тир ивиррихъ галазни гекъигунар ийиз жедай, амма ихьтин жуьредин сувар - дуьньяда виридалайни жегьилди тир сувар тешкилиз ва ам кьиле тухуз хьунал чаз дамахдай ихтияр ава. Ихьтин нетижадив виринра ва гьамиша яратмишдай ксар агакьзавайди я. Культурадин хиле яратмишунин кIвалахдал машгъул хьуни руьгьдинни ахлакьдин жигьетдай девлетлу хьунал гъизвайди я. Амма ихьтин са шартIни ава - са чкадал акъваз хьана виже къведач. “Шарвили” эпосдин суварин патахъайни и барадай гьа ихьтин келимаяр лугьуз жеда. IV За фикирзавайвал, сувариз гьазурвал акунин ва ам кьиле тухунин рекьяй Тешкиллувилин комитет датIана кардик кваз жедай органдин дережадиз хкажун герек я. Сувариз гьазурвал аквазвай лап къизгъин девирда (апрель-июнь) ам Тешкиллувилин комитетдин патав гвай Махсус дестедин кьилени акъвазун герек я. Им вахтуни вичи кIевелай ийизвай истемишун я. Кьве суварин арада жезвай девирда мадни гьихьтин кIвалахар кьилиз акъудиз жеда? 1. Нубатдин сувар тухвана куьтягьайдалай гуьгъуьниз са вацран муддатда адан нетижаяр кьун; эгер ягъалмишвилериз, гъалатIриз рехъ ганватIа, абур дериндай веревирд авун герек я. 2. “Шарвили” эпос халкьдин медениятдин эменни я, гьакI хьайила адакай гьар гьи вахтунда хьайитIани рахаз ва кхьиз жеда, и кар авунни герек я. Кьве суварин арада жезвай са йисан девирда эпосдиз талукь илимдин ва илимдинни публициствилин дерин метлеб авай са шумуд макъала чапнайтIа ва абур гуьгъуьнлай лазим дережада аваз веревирд авунайтIа, лап хъсан кар жедай. 3. Эпос фасагьатдаказ кIелдай жегьилрин республиканский (жез хьайитIа, федеральный ва международный) конкурс тешкилунин месэладин патахъай хъсандиз фагьум-фикир авун герек я. Яшарин дережаяр гьисаба кьуналди, ихьтин конкурсар (са шумуд паюникай ибарат яз) школайра, колледжра ва вузра кьиле тухуз, гъалиб хьайи касдиз лагьайтIа, суварин гала-концертда иштирак авун теклифиз жедай. 4. Умуми образованидин школайра гьар йисуз “Шарвили” эпосдиз талукь лап хъсан сочинение патал конкурсар тешкилиз жеда. И барадай пешекар литературоведрикай ва чIалан тежрибалу муаллимрикай ибарат тир конкурсдин махсус кьилдин комиссияди кIвалахун герек я. Конкурсда гъалиб хьайи касдин тIвар эпосдин суварик раиж авун ва адав талукь тир диплом, рикIел хуьдай савкьат вахкун герек я. 5. “Шарвили” эпосдихъ галаз алакъалу агьвалатар лап хъсандиз раижзавай шикилрин конкурс тухунни жегьилар милли медениятдал желб авунин таъсирлу такьатдиз элкъведай. И конкурсда гъалиб хьайи касни суварин иштиракчийриз ашкара авун ва адазни махсус диплом ва рикIел аламукьдай савкьат гун лазим я. 6. Шарвилидиз бахшнавай лап хъсан шиир патал пешекаррин конкурс малумарун герек я. 7. Акьалтзавай несилди гуьзелвилихъ ялунин гьиссер мягькемарунин мурадралди эпосдиз талукь агьвалат сегьнедилай лап хъсандиз къалурун патал школадин конкурс тухуз ва лап хъсан инсценировка гала-концертдин программадик кутаз жеда. Вири и серенжемар Тешкиллувилин комитетдин председателдин гьамишалугъ заместителдивай гуьзчивилик кутаз жеда, идани, са патахъай, эпос машгьурунин бине яз, муькуь патахъай, инсанриз - иллаки жегьилриз -ватанпересвилин ва ахлакьдинни марифатдин тербия гунин бине яз къуллугъ ийиз жеда. За фикирзавайвал, “Шарвили” эпосдин сувариз гьазурвал акунив ва ам кьиле тухунив икI, вири терефар вилив хвена, мукьуфдивди эгечIуни сувар мадни мешреблуди, гурлуди ийида.