Шарвили чаз гьамиша герек я

Макъалада кьил яз гъанвай «Шарвили чаз гьамиша герек я» гафар лезгийрин бажарагълу писатель, зурба алим Агьед Агъаева лагьайбур я. «Шарвили» эпосдин сувар кьиле тухунни чи адетдиз элкъвенвай кар я. Ингье, 2016-йисан 30-июлдиз къадим Ахцегьа нубатдин сеферда лезгийрин игитвилин эпосдин сувар кьиле тухуда.
Генералар, чIехи чинар авай военноначальникар сиясатдин векилар, пагьливанар, алимар, викIегь карчияр лезги халкьдихъ тарихда тIимил хьанач. Амма вичин къаматда и вири лайихлувилер санал тупламишна, зигьиндин къуватдалди арадал гъанвай Шарвили хьтин кьетIен игитвилер авай маса кас жеч.Гьавиляй четин ва хаталу, шад ва бедбахт вири легьзейра лезги халкьди вичин панагь хва рикIяй акъуднач. Къенин девирдани кьегьалпересвилинни ватанпересвилин зурба лишан яз чи вири рухвайрикай Шарвили хкягъун дуьшуьшдин кар туш. ГьикI хьи, анжах са Шарвилидивай чаз ихьтин зурба веси таз алакьна: «Душманди Лезгистандин винел мус гьужумна, квез тади гайитIа, куьне, атана, КIелед хивяй заз, «Шарвили, Шарвили, Шарвили!» лагьана, пуд сеферда эвера. А чIавуз зун квез куьмек гуз къведа, квехъ галаз сад хьана, душмандихъ галаз женг чIугуна, абур телефда».
Дугъриданни, лугьуда хьи, гьа и весидикай халкьдиз са шумудра куьмекни хьана. Эхь, алай аямдани чи Шарвили, мичIи йифиз экв гудай нурлу са гъед яз, халкьдин гьарайдиз къарагънава.
Халкьдин зигьиндин жанлу пипIерай Шарвили пагьливандин тIвар, лайихлувилер, чи тарих гьуьндуьрдиз хкажзавай сивин яратмишунрин сел ахмиш жезва. Агъзур йисарилай чи вилик чи уллу-бубайрин – пагьливанринни игитрин къаматар ачух жезва. Къе чи арайрани Шарвилидиз ухшамиш кьегьалар тIимил аквазвач. Абур хкаж ва акьалтзавай несилдиз раиж тавуртIа, чи ирс квахьун мумкин я.
Ша, чIехи гьуьрметдивди чна Шарвилидин бязи невеяр рикIел хкин. Мегер 1712-1728-йисара Къубадинни Ширвандин хан хьайи Гьажи Давуда, 1758-1789-йисара лезги халкьар сад хъувуна хьиз, Лезгистандин ханвал авур Фетали-Ханди, 25 йисуз урус пачагьдихъ галаз азадвилин женгер чIугур Дагъустандинни Чечнядин имам Шамила, адан руьгьдин регьбер хьайи зурба алим Ярагъ Мегьамеда, инкъилабдин «Фарух» тешкилатдин членар хьайи Нажмудин Самурскийди, Къазимегьамед Агъасиева, Мукьтадир Айдунбегова, Алимирзе Османова, кесиб синифдин терефдар хьайи КIири Бубади, Дагъустандин скульптурадин бине эцигай Хас-Булат Аскар-Сарыджади, Дагъустандин музыкадин буба Готфрид Гьасанова, Сулак вацIалай кьил къачуна, Махачкъаладиз Октябрдин революциядин тIварунихъ галай цин къанал гъайи инженер-гидрстроитель Видади Эмирова, генералар Шайдаеври, Михаил Лезгинцеван рухваяр-стхаяр тир Георгий, Игорь ва Михаил Лезгинцеври, контр-адмирал Генрих Гьасанова, Ватан патал чанар гайи Игитар Валентин Эмирова, Мамед Гьажиева, Эсед Салигьова, лезги халкьдин арадай акъатай зурба пагьливанри, республика ва лезги халкь патал баркаллу гзаф крар авур ва ийизвай, «Шарвили» эпосдин сувар тухуник еке пай кутур Имам Яралиева ва гзаф масабуру (вирибурун тIварар кьаз жезвач) Шарвили рикIел гъизвачни!
Месела, Шарвилиди ТIури-дин вацIалай хкадариз хьайи чкадал канатдин мягькем муьгъ вегьей, 1932-йисуз Дагъустанда сифте яз гьанал кIарасдин турбина эцигна, мичIе авай халкьдиз экв гайи инженер Салигь Агьмедов Шарвилидин неве тушни!
Итижлу туьш хьун я, эпосдин са кьисада ТIурида вацIун патав кесибриз регъв эцигунин мураддалди Шарвилиди регъуьн зурба къванер, абур хун тавун патал кьилел кьуна, кьакьан дагъларин гирвейрилай алудиз, яргъал Ширвандай гъаналда. Маса кьисада Шарвили варз авачир мичIи йифиз кIвалахза-вай ватандашриз экв гун патал зурба чахмах къванер сад-садавай гуьцIуьз къведай лугьуда. Ва я ТIурида вичин руьгьдин регьбер, вафалу дуст Кьванракьахъ галаз санал Шарвилиди камаллу агъсакъалрин тапшуругъдалди мекьи хъуьтIуьз Къизил-дереда муркIад дагъдикай закь (металл) хкудзава, Алпан чилелай чапхунчияр чкурдай яракь гатун патал… Кьисайрин мана сад я: кьегьалвилер къалурзавай гьар са кас халкьдин игит Шарвили я.
Максим Горькийди лагьайвал, халкьдин бажарагъдин ери инсанрин кьадарди тайинардач. ГъвечIи халкьдихъни чIехи ксар жеда. И фикир вич кьадардиз артух чIехиди тушир лезги халкьдизни талукь я.
Шарвилидин гьуьндуьр къаматди – эбеди руьгьди саки 2000 йисан девирда инсанриз гьар са рекьяй кьетIен таъсир ийиз хьайидан гьакъиндай пагьливан абурун рикIелай гьич са юкъузни алат тавуни ачухдиз шагьидвалзава. Шарвилидин руьгьдин къуватди илгьамламишай чи фольклористри, тарихчийри ва чIалан устадри – Гь. Гьажибегова, А. Агъаева, И. Яралиева, М.-А. Садыкьиди, А. Саидова, А. Гъаниевади, Ф. Вагьабовади, бубани хва Забит ва Ризван Ризвановри, Б. Салимова, Къ. Акимова, Гь. Гьашарова, Гь. Абдурагьимова, И. Гьуьсейнова, А. Бадалова, А. Къардаша, Ф. Нагъиева ва масабуру халкьдин сивера къекъвез амай кIусарикай халкьдин къагьриманвилин чIехи эпосдин ялав – Шарвилидин экуь ва пак къамат куькIуьр хъувуна. Винидихъ тIварар кьур бажарагълуйри чпин илимдинни яратмишунрин зегьметдалди неинки халкьдин эпосдин квахьнавай бязи «гьалкъаяр» арадал хкизва, гьа са вахтунда Кавказдин Албания уьлкведин ва къунши маса вилаятрин тарихдикай чи чирвилер гегьеншарзава. ТахьайтIа чаз, къенин несилдиз, Алпан уьлкведин пачагьарни пагьливанар, чи дустарни душманар, тарихдин маса ксарикай малуматар гьинай чир жедай?! Якъин, чи тарихдин гзаф месэлаяр сифте яз гьа Шарвилидин къамат веревирд авунихъ, милли эпос арадал хкунихъ, чирунихъ галаз алакъалу я.
Шарвилидин къаматдин куьмекдалди чаз чи ата-бубайрин гуьзел хиялар, мурадар, чи къадим уьлкве ва гьадахъ галаз санал чи къунши халкьаринни агъзур йисарин тарихар чир жезва. Месела, алим И. Яралиева алпанринни пелазгрин, алимар тир бубани руш Абдурагьмановри шумеррихъ ва дегь заманайрин маса халкьарихъ галаз аваз хьайи сих алакъаяр тайинарзава. Чаз Шарвили анжах са ТIури (Ахцегь) шегьер, Гияр шегьер, Алпан уьлкве патал ваъ, хайи ватандинни халкьдин къенин югъ, пакад йикъан экуь гележег патал чан гайи къагьриман яз чир хьанва. Аквазва хьи, Шарвилиди кьунвай хьтин сирлу, суьгьуьрдин хьтин таъсирдин гужлу чка мад гьич са къаматдини чи бейнида, зарийринни алимрин яратмишунра кьазвач. Кьилинди, чаз Шарвилидин руьгьдин къаматдин куьмекдалди вири Дагъустандин ва вири Алпандин халкьар агуддай чIехи ният атанва.
Бубайрин мисалда лугьузва: «Бубадин кIвали чун стхаяр тирди рикIелай ракъурдач». Пис яни кьван къе чна, стхайри, вири сад хьана, а бубад кIваликай фикир авуртIа. Белки, гьакъикъатдани, Шарвили гьа ихьтин пак везифа гваз рахкурнавай векил я. Вичикай ихтилат физвай зурба фикир Шарвилидин машгьур весидин манадайни кьатIуз жезва.
Эхь, чаз Шарвили гьамиша герек я!
Хазран Кьасумов, РФ-дин журналистрин Союздин член.

08.07.2016