Новости

На пути к процветанию и изобилию

Инсаниятдин тарихда неинки зурба вияаятриз, пачагьяугъриз, уьлквейриз, гьак1 халкьариз, кьилди- кьилди инсанрин кьисметдизни таъсир авур гзаф вакъиаяр кьиле фена. Бязи вахтара абуру мусибатдин нетажайриз, телефвилериз, барбат1вилериз рехъ ачухнат1ани, инсаниятдиз виликди фидай мумкинвал гана. Дагъларин уьлкведин тарихни ажайиб, кьет1ен вакъиайралди девлетлу я. Абурукайни къейд авуниз лайихлубур, къенин чи девирдихъ, халкьарин кьисметрихъ галаз алакъалубур XIX ва XX асирра арадал атана.
|Кьиблепатан Дагъустандин чилер патал Къизил Ордадин, Ирандин, Туьркиядин, Ширвандин шагьрин, ханарин, султанрин арада кьиле фейи бягьсерилай, чапхунчи гьужумрилай, пара телефвилерал гьайи женгерилай гуьгьуьниз майдандиз Урусатдин пачагьлугъ экъеч1най. Адан къуват гьис авур Иран, Туьркия чпин випер лезги чилерихъай ат1униз мажбур хьана. 1811 -йисуз урусрин генерал Хатунцеван кьушунди Персиядин къаюмвилик квай Сурхай-хандиз вижевай кар кьуна. Шихидхуьруьн ва Татарханрин мулкара кьиле фейи женгера урусри Сурхай-хан к1еве туна ва ам сифте Кьу- рагьиз, анайни Къазикъумухдиз катна. 1812-йисуз, Урусатдин пачагьлугъди Куьредин ханлух вичин кьаюмвилик кутуна. Адак Гуьнедин, Къутур-Куьредин, Кьурагьрин, Агьулрин, Рич1арин, Хивдин мулкар акатзавай. 1865-йисуз Урусатдин пачагь II Александран реформаяр себеб яз, ханлух Куьредин округдиз алкъуьрна. Адак Кьурагьрин, Къутур-Куьредин, Гуьжитдин, Кьибпепатан Табасарандин наиблухар ва Улус магьал акатна.
1917-йисан Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз округда зегьметчи инсанрилай истисмарвилин зулум алудай дегишвилер кьиле фена. 1929-йисан 3-июлдиз ВЦИК- дин Президиумдин къарардалди Куьре округ амукьнач, адан мулкара Кьасумхуьруьн, Кьурагь ва са т1имил геж хьиз, Хив, Агъул районар тешкилна. А ч1авуз Кьасумхуьруьн райондикгилан Мегьарамдхуьруьн райондин мулкар, Кьурагь, Хив ва Табасаран районрин бязи чилер ва хуьрер акатзавай. Ам республикада лап ч1ехи районрикай (ана хуьрерин 53 совет авай) сад тир.
Къе саки виридаз чизвайвал, 1969-йисан 12-майдиз РСФСР-дин Верховный Советдин Президиум- дин Указдалди XX асирдин Гомер Ст1ал Сулейманан 100 йисан юбилейдин гьуьрметдай район шаирдин т1варунихъ яна. Район Кьурагь, Хив, Мегьарамдхуьруьн, Табасаран ва Дербент районрихъ галаз сер- гьятламиш хьанва.
Жуван халкьдин, райондин, хуьруьн, гьатта тухумдин тарих чир хьунихъ еке метлеб ава. Са вахтара и важиблу месэладиз фикир гузвачир, гьавиляй чавай чи тарихдиз талукь гзаф делилар къакъатна. Къе чи буржи гьиле гьатнавай тарихар гележегдин несилрални агакьарун, район латал зегьмет ч1угур, хайи макандай акъатай машгьур инсанрин баркаллу крар рик1ел хуьн ва абадвилихъ, мублагьвилихъ фейи абурун рехъ давамарун я.
Большевикрихъ галаз санал дагъвийри хуьрера ц!ийи уьмуьр арадал гъунин серенжемра гьевесдивди иштиракна. Зегьметчийрин азадвал, абадвал латал бязибуру чпин чанарни къурбандна. Ахьтин рухваяр рик1елай ракъурун кутугнавач. Къазимегьамед Агъасиев, Юсуф Герейханов, Тарикъули Юз- бегов, Къазибег Акимов, Абдусемед Мурсалов, Абдулбари Къазибегов, Аллагьверди Акимов, Гьажимет Сафаралиев, Малла Кюринский, Мегьти Мирзабегов ва масабур гьахьтинбурун жергедай я.
XX асирдин Гомер себеб яз райондиз советрин машгьур писателар Сергей Михалков, Николай Тихонов, Владимир Луговской атанай. Абуру Сулейманан шииратдиз еке къимет ганай. Рик1ел хкун лазим я хьи, Куьредин чилел пачагьдин девирда Бестужев-Марлинскийни, Александр Дюмани, Михаил Лермонтовни, дагьвийрин ч1алариз виликди фидай рехъ ачухай Усларни атанай.
Уьлкведа кьиле физвай дегишвилерихъ, арадал къвезвай вакъиайрихъ галаз санал Сулейман- Стальский райондини, четинвилер, азиятар, жуьреба-жуьре имтигьанар алудиз, виликди еримишна. Ватандин Ч1ехи дяведин йисарани зегьметчийри гьам женгера ва гъам зегьметда гьунарлувилер къалурна. Ватан немсерин чапхунчийрикай хуьз, 4 агъзурдав агакьна районэгьлияр фена. Кавказ кьаз алахънавай фашистриз акси сенгерар туьк1уьрунин карда райондин 3000- далай гзаф агьалийри иштиракна.
Дяведилай гуьгьуьнин йисара районди экономика, яшайиш, культура вилик тухуниз мадни артух фикир гана. И кардик райондиз вири йисара регьбервал гайи руководителар Мегьамеднаби Набиева, Гьажи Аликберова, Фрид Кисриева, Мамед Багъирова, Рамазан Юсуфова, Ибадуллагь Керимова, Шафидин Рзаханова, Абдулмуталиб Садикьова, Шихбала Гьажибабаева, Зейдуллагь Мегьтиева, Сиражудин Эльдарова, Ибадуллагь Тагьирова, Алимет Мейланова, Мусаиб Агьмедова (КПСС-дин райкомдин 1-секретарар), Абдулбари Къазанбегова, Шафидин Рзаханова, Абас Исмаилова, Мухтар Та- либова, Агъахан Селим-огълиди, Алимет Мирзаметова, Азиз Мурсалова, Исмаил Вагьабова, Абдуллагь Гьабибова, Мамед Гьажиагъаева, Исмаил Сулейманова, Саид Омарова, Яхшихалум Жабраиловади, Пирмет Мейланова, Батман Салманова, Азим Шагьпазова, Камал Камалова, Исмаил Исмаилова, Рамазан Эминова, Дайр Османова, Рудин Абакарова (райисполкомдин председателар), Рудин Абакарова, Зайнудин Саругъланова, Гьамидэфенди Нежведилова, Низами Бутаева, Имам Яралиева (райадминистрациядин кьилер) чпин пай кутуна. Къе райондин кьиле Нариман Абдулмуталибов акъвазнава, ада вири агьалийрихъ галаз санал район абадвилихъ, мублагьвилихъ тухузва.
Къе Сулейман-Стальский район республикадин ч1ехибурукай, экономика, культура йигин ериш-ралди вилик физвай, агьалийрин агьваллувал къвердавай хъсан жезвай районрикай сад я. 16 администрациядик 39 хуьр акатзава. Анра 60 агъзурдапай виниз агьалияр яшамиш жезва.
Зегьметчияр гзафни-гзаф хуьруьн майишатдал машгъул жезва. Районда хуьруьн майишатдин 27 кархана, 1009 фермервилин, 20942 куьмекчи майишатар ава. Агьалийри техил, емишар, салан майваяр, ракъинин кагьрабаяр битмишарзава, малдарвилин суьрсет арадал гъизва. Гьа са вахтунда ина промышленностдин хилер гегьеншаруниз, агьалийриз к1валахдай алава чкаяр арадал гъунизни кьет1ен фикир гузва. Республикадин Гьукуматди агьалийри гьар са хиле ч1угвазвай зегьмет ара-ара къейдни ийизва. Райондин уьмуьрдикай, яшайишдикай, гьиле кьазвай крарикай чна муниципальный тешкилатдин кьил Нариман Абдул муталибовахъ галаз са шумудра суьгьбетар авуна. Абурукай бязибур къе рик1ел хкун чарасуз я.
- Чи кьилин девлет зегьметдал рик1 алай инсанарни берекатлу чи-лер я. Бегьер гьидай са ч1иб алай чилни, ишлемиш тийиз, гьак1 амукьун - им чун патал зиян я. Чун исятда иесийрив виридав чпин чилер менфятлувилелди, чеб ва район патални, ишлемишиз таз алахъзава. Ихьтин к1валахди хъсан нетижайрални гъизва. Саки гьар йисуз районда 30 агьзур тонн салан майваяр, 15-17 агьзур тонн емишар, 7- 9 агъзур тонн ципиц1ар ва гьак1 агьзур тоннралди къарпузар, буранар, картуфар, техил, як, вирт, нек ва маса суьрсет гьасилзава, - къейдна ада.
Нариман Шамсудиновича лагьайвал, пак ва берекатлу чилел вири вахгара истеклу, намуслу, жемятар, халкь, ватан латал зегьмет ч1угур лайихлу, баркаллу рухваярни рушар хьана. Абур къе акьалтзавай несил хайи маканрал, уьлкведал, зегьмет ч1угунал рик1алаз тербияламишунин, вердишарунин, къени крарал руыьламишунин карда еке чешне я. Райондай акъатнавай ихьтин зурба, машгьур инсанрал гьик1 дамахдач: Етим Эмин, Алкьвадар Гьасан эфенди, Ст1ал Сулейман, Генрих ва Готфрид Гьасановар, Зияудин Эфендиев, АбдулкъадирАлкадарский, Мегьамед-Гьанифа, Гьажи-Къурбан ва Рагьман Шайдаевар, Гъалиб Садыкъи, Сабир Къехлеров, Имам Яралиев, Абуталиб Абилов, Амри Шихсаидов, Абдусалам Гьуьсейнов, Камалдин Гьажиев, Сергей ва Михаил Меликовар, Тагьир Эминов, Азим Ярагьмедов, Энрик Муслимов, Мегьамед Мегъамедов, Мегъамед Оружев, Радим Халикъов, Назим Ханбалаев, Зияудин Пулатов, Куйбыш Исабегов, Гьамидуллагь Мегьамедов, Велихан Шайдаев, Рабият Исакьова, Абидат Рагьимханова, Унейзат Мейланова, Пенкер Авчиева, Руслан Къадимов, Талиб Букаров, Алибег Фатагьов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Абдулбари Магьмудов, Пакизат Фатуллаева, Сажидин, Абдуселим Исмаилов, Шагьабудин Шабатов, Абдулфетягь, Фейзудин Нагьиев, Майрудин Бабаханов, Нажмудин Шихнабиев, Абидин Камилов, Тажидин Мегьамедов, Сейфуллагь Керимов, Рена Эфендиева, Майна Абдулмуталибова, Ифрат Кьасумов, Вирзант Мегьамедов, Керим Керимов, Жавид Садыкъи, Абдулкъадир Сайдумов, Эседуллагь Наврузбегов, Халисат Буржалиева, Мегьти Жамалдинов, Мирзабег Мирзабегов, Расим Жабраилов, Ибрамхалил Рамазанов, Ярагьмед Ярагьмедов, Шабан Муслимов, Тамара Исрафилова, Керим Камилов, Бесхалум Гьажиева, Омар Меликов, Эрзиман Османов, Арзуман, Сейранат Нажафова, Юрий, Тельман, Аслан Къурбановар, Алим Селимов, Малик Тагьирбегов, Рамидин Къазиагьмедов, Альберт Селимов, Икрам Апискеров, Эльдар Гьажимегьамедов...
- Малум кар я, Сулейман- Стальский райондин багъманчийри советрин девирда зурба бегьерар къачузвайди тир, - давамарзава суьгьбет Н.Абдулмуталибова. - И хел вилик тухудай мумкинвилер саки вири хуьрерихъ ава. И ар фикирда кьуна, чна къелемлухар арадал хкизва. Анра ичерин, ашмашрин, чуьхверрин, шефтелрин, хутарин ва гьак1ни ч1уру емишрин къелемар ч1ехи ийизва ва республикадилай къецени маса гузва.
Райондин экономика вилик тухуник майвачийрини чпин пай кутазва. Са шумуд хуьре КФХ-рин иесийритеплицайрин комплексар кардик кутунва. Саларбанри гьасилзавай помидорар, афнияр, къарпузар, буранар, истивутар чкадин агьалийри, гьак1 Дербентдай, Избербашдай, Махачкъаладай, Хасавюртдай, масанрайни къвез, маса къачузва. Ик1,чилел машгъул жезвай майвачийрив хъсан къазанжиярни агакьзава.
Уьзуьмчивал къазанжияр ва к1валахдин гзаф чкаяр арадал гъизвай хел я. Гьавиляй районда ципиц1лухрин майданар гегьеншарун патални серенжемар кьабулзава. Алай вахтунда ракъинин кагьрабаяр гьасилзавай багъларин кьадар 2000 гектардив агакьзава.
Инал заз са кар иллаки къейд ийиз к1анзава. Чи районэгьлийри, бубайрин ирс давамарун яз, нехв битмишарзава. И кардал “Ч1ахар” ООО машгъул жезва. Исятда бязибуру, к1валах авач, машгъул жедай кар гьатзавач лугьуз, багьнаяр акъудзавай ч1авуз, ООО-дин зегьметчийри 120 гектар гъилик авуна, ана нехв цаз, битмишариз, райондин т1вар виниз акъуднава. Гьа им чи ва Дагьустандин брендрикай сад я лагьайт1а жеда. Нехуьн ч1ахарралди ксаривири Дагъустантаъминарзава, и продуктдихъ игьтияжани ава.
Ерилу техил ООО-ди “Гележегдин сагълам хуьрек” лишандик кваз гьасилзава.
Эгер хиве кьурт1а, им са акьван регьят месэла туш. Амма чи бахтуни гъизва лагьайт1а жеда. Райондай акъатнавай ва чкадал, гьак1 респубпикадилай кьецени чпин кеспидин рекьяй, карчивиляй еке дережайрив агакьнавай ва жуван макандихъ рик1 кузвай ксари хайи хуьрерин чин хъсан патахъ дегишарун латал хсуси такьатар харжзава. Заз къе абуруз виридаз рик1ин сидкьидай сагьрай лугьуз к1анзава. Абуру маса ватандашризни чешне къалурзава эхир.
Чна виликамаз инвестицияр кардик кутадай майданарни гьазурзава. Гьа са вахтунда районда чилин инвестицийрин фондни тешкилзава. Исятда инвестицийрин проектар латал ишлемишдай 300 гектар чил тайинарнава. РД-дин Кьилин кар алай проектрин бинедаллаз чна 2 миллиард манатдин къимет авай инвестицийрин 39 проект туьк1уьрнава. Абурукай ч1ехи пайни агропромышленный комплексдиз талукьбур я. Районда 50 агъзур тонн емишар кьабулдай алай девирдин гьамбархана эцигун патал ахтармишунинни проектдин к1валахар инвесторри гъиле кьунва. Ахьтин ч1ехи кархана са куьруь вахтунда арадал къведач, паяралди кардик акатда: сифте, месела, 5000 тонн кьабулдай ва хуьдай чкаяр гьазур жеда, ахпа мад ва мад тамамдаказ кьилиз акъатдалди.
Райондин экономикадиз герек пулар гъун патал чна Россиядин Федерациядин госпрограммайра, республикадин компанийрин ва корлорацийрин инвестицийрин программайра иштиракзава. РД-дин газификациядин, электрификациядин, мелиорациядин ва рекьерин майишат вилик тухунин программайрик чи райондиз талукь дегишвилер кухтунин патахъай РД-дин гьукуматдиз ара-ара теклифар гузва.
Разивилелди лугьуз к1анзава хьи, алатай йисуз инвестицийрин гьисабдай чна хейлин к1валахар тамамарна. Ик1, Кьасумхуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин латав футболдин майдан туьк1уьрнава. Сардархуьре ва К1варчагъа спортдин комплексар эцигнава. Цмурдал женгерин тарихдин музейдин дарамат ачухна. “Терсепул” базар кардик кутуна. Районда тротуардин плитаяр, шлакобпокар акъуддай, пластикдин дак1арар, ракьун варар туьк1уьрдай цехар хьанва. Райцентр аваданламишун патал хейлин к1валахар ийизва, куьчейра къир цазва, тротуарра плитаяр, куьчейра эквер твазва, паркар, аллеяр арадал гъизва. Вири и крариз инвесторри миллионралди пулар харжзава, Газдалди, целди таъминарун, рекьер туьк1уьрун, хуьрер аваданламишун патал гъиле кьунвай маса крарни акьалт1ардай мумкинвилер жагъурзава.
Инсанар к1валахдалди таъминаруникай рахайт1а, им са туьквенрин кьадар гзафарун туш. Ювалах гузвайди я вилик фенвай хуьруьн майишатди, заводри, маса карханайри. Виликдай районда авай карханайрикай са Ричал цин завод амукьна. Ам себеб яз, Ярк1и дередин хуьрерал чан алама лагьайт1а, гьалат1 жедач. Заводди инсанриз к1валах гузва, республикадиз - хейлин налогарни.
Районда ийиз алакьнавай хийирлу крариз талукь мисалар мадни гъиз жеда. Ина республикада мад авачир хьтин агъзур гектар кьунвай шпалеррин багъ жеда. Виниз тир технологийрин ч1ехи производство, йисаралди гадарна, баябанлухдиз элкъвенвай чилерал арадал гьанва. Райондин дагьлух пата шуьмягърин ч1ехи багъни ку-тазва. Имни икьван ч1авалди тахьай са ц1ийивал я. Инвесторриз ана шуьмягъар гьялдай гъвеч1и кондитерский фабрика эцигдай фикир ава. Районда федерациядин дережада маса гузвай: пуд жуьредин продукция гьасилзава, ричал яд, “Мевер” заводдин яд, нехуьн ч1ахар. Умудлу я, гележегда абурун кьадар артух жеда.
Алатай йисуз чна эхирни Эминхуьре 2010-йисуз эцигиз эгеч1ай школа ишлемишиз вахкана. Юварчагь дередиз - им гьеле чи бубайрин мурад тир, алатай асирдин юкьвара к1валахрикни экеч1най - дигидай яд атана. Кьасумхуьр хъвадай цин патахъай дарда гьатнавай. Ам къачузвай чешмейра яд т1имил, агьалийри ишлемишун артух хьанвай. Гила иниз Ст1ал вац1ай яд гъизва. Яд къачудай ва михьдай тадаракар, пуд йикъан къене виш агъзур касдиз бес жедай цин чанар эцигнава, кьве километрни зураз турбани тухванва. Райцентрадин агьалийри цин патахъай кьитвал гьисс хъийидач. Лагьана к1анда хьи, респубпикадин ц1ийи руководство чи дердийрин гъавурда акьазвайвиляй чалай са йисан къене и кьве ч1ехи проект тамамариз алакьна, пуд лагьайдини кьилиз акъудзава. Инал лугьун лазим я хьи, чи к1валахрал к1ук1 гъунин кардик зи заместителар Лацис Оружеван, Саид Темирханован, Абуталиб Фатулаеван, Аким Жаватован, администрациядин вири къуллугъчийрин, Штибег Мегьамедханов кьиле аваз собранидин депутатрин, хуьрерин муниципалитетрин кьилерин ва вири районэгьлийрин пай ква.
Сулейман-Стальский районда промышленностдин карханаяр артухарун ва гьа идалди к1валахдай алава чкаяр арадал гъун патал виле акьадай чалиш- мишвилер ийизва. Алай вахтунда районда промышленностдин ц1уд карханади к1валахзава. Абуру недай-хъвадай шейэр, эцигунардай материалар гьазурзава, хуьруьн майишатдин суьрсет гьялзава. Агьалийрин къуллугьда гьак1 пекарнияр, регьвер, к1вачин къапар цвадай, ремонтдай, дак1арар гьазурдай цехарни акъвазнава.
Милли культурадин месэлаярни чи гьар йикъан гуьзчивилик квайди я. Алай девирда а месэлайрин важиблувал виринра аннамишзава. Жуван халкьдин бинеяр чирун, бубайрин ирс, адетар, къанун-къайдаяр хуьн, хайи ч1ал - вири и девлет акьалтзавай несилрал агакьарунилай важиблу вуч ава! Муниципали- тетди тайинарнавай махсус программаяр кардик ква. Эхь, чалай алакьай, гьатта вири халкьдиз раиж хьайи, рик1ел аламукьдай крар ава. Инал абурукай мад сеферда рахан тийин. Чи район арифдарринни шаиррин макан яз гьавайда гьисабзавайди туш. Районда культурадин хиле к1валахзавай, алакьунар авай, яратмишзавай ксарин жергеяр къалин я. Культурадин мярекатар дат1ана кьиле физва. Чун абурун ери хъсанариз алахъзава. К1анзавайди абуру инсанрин къанажагъдиз хъсан таъсир авун, бейнида аму- кьун я.
- Нариман Шамсудинович, алай вахтунда лап са гъвеч1и кар авунни финансрин такьатрихъ галаз алакъалу жезва. Пудкъад агъзурдалай виниз агьалияр яшамиш жезвай районда экономика, яшайиш, культура вилик тухун латал гзаф кьадарда пулар герек къвезва. Федеральный, республикадин бюджетрайни абур бес кьадарда агакьзавач. Амукьзавайди чкадин бюджет дулу авун я.
- Гьахълу месэла я, чкадин бюджетдин мумкинвилер зайифбур хьуни, гьелбетда, чун к1еве твазва. Ихьтин гьалдай экъеч1ун патал эхиримжи йисара чна чкадин бюджетдиз артухан пулар къведай рекьер жагъурзава. 2008-йисалай райондин бюджетдиз къвезвай налогрин кьадар артухардай ведомствойрин уртах комиссия кардик ква. Ада пландин бинедаллаз бегьерлудаказ к1валахзава ва чпин хивевай везифаяр вахтунда, намуслувилелди кьилиз акъудун хуьрерин администрацийрин кьилерал, карханайрин, майишатрин, идарайрин руководителрал, карчийрал тапшурмишзава. Ида виле акьадай хьтин нетижаярни гузва. Эгер 2007-йисуз райондин хсуси доходри 17,8 миллион манат тешкилнайт1а, алай вахтунда и рекъем 40 миллиондилай алатнава. Эгер2012-йисуз сад авунвай бюджетдиз 34242 агъзур манат налогар атанат!а, гола к!ват1завай налогри 60 млн манат тешкилзава. РАЙОНДИН бюджет арадал гьуник “Рычал-су” ОАО-ди, “Мевер”, “Чешне”, “Дарк” ООО-ри еке пай кутазва. “Мевер” карханадихъ виликди камар къачудай еке мумкинвилер ава. И йисара заводдихъ 5 агъзур квадратный метрдин майдан авай кьве корпус акал хъийида. Инвесторри и кар патал герек кьадар пулар чара ийизва. Администрациядин дараматни
эцигна куьтягьда...
Агьалийрин сагъламвал мягькемарунин, райондиз туристар желб авунин к!валахарни тухузва. Ик1, “Кпул-ятар” санаторийдин къвалав Европадин дережа авай, сагъламвал мягькемардай центр эцигзава. “Ц1аяр-цик” чкада спортдинни сагьламвилин ва мугьманханайрин комплекс эцигун патал майдан гьазурзава. “Шарвилидин памятник» т!вар алаз культурадинни машгъу- лардай комплекс эцигиз гъиле кьунва. Са рахунни алач, райондин администрацияди гъиле кьунвай крар вири кьилиз акъатда, инсанриз к!валахдай чкаяр ва райондин бюджетни дулу жеда, агьалийрин гьал- агьвални хъсанвилихъ элкъведа. Инсанар чебни паталай тамашзавай гуьзчийриз элкъвена к!андач. Район вири рекьерай вилик тухун патал гьар сада, вичин алакьунрикай, чирвилерикай, мумкинвилерикай менфят къачуна, зегьмет ч1угуна, къуьн кутуна к!анда.
Чи мурадни, гьелбетда, ч!ехи райондихъ мадни агалкьунар хьун, ам виликди фин, агьалийрин дуланажагъ къвердавай хъсан хьун я.

Источник: "Лезги газет"

Количество показов: 711
13.06.2019